शोसल मिडिया र अनलाइन पोर्टलको बढ्दो प्रभावसँगै ‘पुस्तक पठन संस्कृति’माथि दुई थरी आवाज सुन्न थालिएको छ । एकथरी भन्छन्, ‘यो इन्टरनेट र शोसल मिडियाको जमानामा पुस्तक किनेर कसले पढ्ने ?’
हुनपनि इन्टरनेटको बढ्दो पहुँचसँगै अनलाइन र शोसल मिडियाको प्रभाव हरेक क्षेत्रमा पर्न थालेको छ । मूलधारका रुपमा स्थापित प्रिन्ट मिडियामाथि समेत चुनौती बन्दै गएको अनलाइन र शोसल मिडियाको प्रभाव ‘पुस्तक पठन संस्कृति’मा प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष परेकै हुनुपर्छ र परिरहेको पनि छ । तर, अर्कोथरी जो प्रकाशक तथा वितरक र साहित्यकारहरुको कुरा सुन्ने हो भने शोसल मिडिया नेपाली साहित्य तथा पठन संस्कृतिमा थप उर्जाको स्रोत बनेको छ ।
‘अनलाइन तथा शोसल मिडिया पठन संस्कृतिका लागि सकरात्मक छ’ सांग्रिला बुक्सका प्रकाशक तथा वितरक मणि शर्मा भन्छन्, ‘अनलाइन र शोसल मिडियाका कारण पुस्तक प्रकाशन तथा बिक्रीमा केही कम आयो होला, तर, यसको सकरात्मक पक्ष बढी छ ।’ आख्यान र उपन्यासजस्ता साहित्यिक विधाका पुस्तकहरु बढी प्रकाशन तथा वितरण गर्दै आएको सांग्रिला बुक्सका अनुसार पुस्तक बिक्रीमा समेत खाशै कमी आएको भन्न मिल्दैन ।
प्रकाशक शर्मा भन्छन्, ‘बिक्री वितरणमा कमी आयो भन्दैमा पुस्तक प्रकाशन गर्न छाड्न पनि भएन । अर्को कुरा शोसल मिडिया र अनलाइन पार्टलहरुमा मात्र पढेर पाठकहरु सन्तुष्ट हुन्न । नेपाली साहित्यका पाठकहरु हार्डकपी (पुस्तक) नै पढ्न रुचाउँछन् । त्यसैले पुस्तक प्रकाशन चलिरहन्छ ।’
तर, कतिपय साहित्यप्रेमी पाठकहरु भने शोसल मिडिया र अनलाइनका कारण कम हार्डकपी किनेर पढ्न थालेको बताउँछन् । तेह्रथुमका रुद्र खड्का नेपाली साहित्यका एक कुसल पाठक हुन् । केही वर्षअघिसम्म उनी बजारमा नयाँ पुस्तक आउनेबित्तिकै एकथान आफ्नो लागि सुरक्षित गरिहाल्थे । बुद्धि सागरको ‘कर्णाली ब्लुज’पछि पछिल्लो समय अक्षर काकाका उपनामले परिचित पत्रकार रामनाथ खनालको पुस्तक ‘देउती’सम्म उनले खरिद गर्न भ्याए । तर, त्यसपछि उनले कुनै साहित्यका पुस्तक किनेका छैन । रुद्र भन्छन्, ‘मैले जाने जतिका नयाँ पुराना सबै लेखक तथा साहित्यकारका कृति पढ्दै आएको छु ।’
विशेषगरी आख्यान र इतिहासबारेमा लेखिएका पुस्तक पढ्न रुचाउँने उनी भन्छन्, ‘अनलाइन र शोसल मिडियाका कारण हिजोआज पुस्तक किनेर पढ्नै भ्याइँदैन । आफूलाई मनपरेको साहित्यिक कृति किनेर ल्यायो तर, घरमा फुर्सद भयो कि फेसबुक र ट्विटरतिर ध्यान गइहाल्छ ।’ तर, समयले भ्याएसम्म हार्डकपी नै किनेर पढ्ने उनले सुनाए ।
‘हार्डकपी पढेजस्तो हुन्न अनलाइन र शोसलमा मिडियामा आएको सामग्री तर, यतिचाहिँ पक्कै हो, बजारमा कुन पुस्तक आयो भन्ने कुरा शोसल मिडिायाबाटै पहिले थाहा हुन्छ’ उनी भन्छन्, ‘शोसल मिडियाले गर्दा साहित्यक पुस्तकहरु किन्ने बानी हराउँदै गएपनि ती कृतिले चर्चा पाएको हुनुपर्छ ।’
यी साहित्यप्रेमी खड्काले भनेजस्तै शोसल मिडियाको प्रभाव पुस्तक बिक्री वितरणमा पनि पर्दै गएको छ । यदि पुस्तक किनेर पनि फेसुबक र ट्विटरजस्ता शोसल मिडियाको लत्तले गर्दा दराजको ¥यागमै थन्किन थालेका छन् । तर, प्रकाशक तथा वितरणहरुको भनाइअनुसार पुस्तक बिक्रीमा कुनै कमी आएको छैन । पुस्तक किन्न बानी परेका पाठकहरु पढ्न नभ्याएपनि बजारमा आएका नयाँ पुस्तक लिएकै हुन्छन् । तर, पुस्तक किन्दैमा पठन संस्कृतिको बृद्धि वा निरन्तरता चाहिँ मान्न सकिँदैन ।
पुस्तक किन्ने र नपढी दराजको ¥यागमा थन्काउँदा उल्टै लेखकको कृतिमाथि अपमान गरेजस्तो हुन्छ । यस्तै, पछिल्लो समय राम्रा साहित्यक कृति तथा पुस्तकहरु शोसल मिडियाका कारण दराजमै सिमित हुन थालेका छ ।
यो त पाठकको एकतफी तर्क हो । तर, साहित्यकार र प्रकाशकहरु यसमा सहमत छैनन् । कवि तथा पत्रकार फुलमान वल भन्छन्, ‘मलाई लाग्छ, शोसल मिडियाले हाम्रो नेपाली साहित्यलाई सकरात्मक टेवा पु¥याएको छ किनकि, अहिलेसम्म यहाँको पुस्तक बजार परम्परागत छ ।’
एकथरी पाठकहरु शोसल मिडियाको प्रभाव नेपाली साहित्यमा पर्न थालेको बताइरहेका बेला कवि बल भन्छन्, ‘नेपाली साहित्यक पुस्तकहरु सिधै अनलाइन वा शोसल मिडियाका ई–पेपरमा हेर्न र पढ्न सक्ने सुविधा हाम्रोमा आइसकेको छैन । तर, अनलाइन र शोसल मिडियामा हामीले रिभ्यूहरु पढ्न पाइरहेका छौँ । त्यसैले शोसल मिडिया नेपाली साहित्यलाई बजारमुखी एवं प्रवद्र्धन गर्नका लागि एउटा शसक्त माध्यम बनेको छ ।’
तर, नेपालबाहेक अन्य विकसित मुलुकहरुमा भने साहित्यक पुस्तकहरु अनलाइनमै हेर्न र पढ्ने सुविधा भइसकेको छ । उनीहरुले हार्डकपी प्रकाशन नगरी सिधै ई–पेपर अनलाइनमार्फत सार्वजनिक गर्न थालेका छन् । तर, नेपालमा यस्तो अवस्था आएको छैन । पत्रकार तथा कवि वलको भनाइ पनि यही नै हो । उनी भन्छन्, ‘शोसल मिडियाले साहित्यिक क्षेत्रलाई प्रभाव त पारेको छ तर सकरात्मक । नकरात्मक प्रभाव प¥यो भन्नु गलत हो ।’
जतिपनि साहित्यप्रेमी वा पाठकहरु छन्, उनीहरु सबैमा इन्टरनेटको पहुँचसमेत अहिलेसम्म नभएको बताउँदै कवि वलले भने, ‘पाठकहरु गाउँगाउँमा छन्, तर, उनीहरु सबैमा इन्टरनेटको पहुँच पुगेको छैन । यस्तो अवस्थामा शोसल मिडियाले ‘पठक संस्कृति’माथि प्रभाव जमायो भन्नु सुहाउँदैन । उनले अहिलेसम्म अनलाइन तथा शोसल मिडियामा कुनैपनि नेपाली साहित्यक कृति वा पुस्तकहरु हुबहु ई–पेपरमा नआएको पनि बताए । ‘केही नेपाली साहित्यका कृतिहरु विदेशी अनलाइनमा ई–पेपरमा पठाइन थालिएको छ’ उनले भने, ‘तर, यतिमै पुस्तक बिक्रीमा ह्रास आउँदैन ।’
यस्तै भनाइ छ कवि तथा साहित्यकार प्राज्ञ शशी लुमुम्बुको पनि । नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानको सञ्चार तथा डायस्पोरा संयोजकसमेत रहेका कवि लुमुम्बु भन्छन्, ‘नेपाली साहित्यमा पठन संस्कृति जुन छ, त्यो शोसल मिडियाका लागि सकरात्मक छ । साहित्य बजारमा केही नकरात्मक प्रभावको कुरा उठिरहेको भएपनि मेरो अनुभव र देखिरहे अनुसार अनलाइन र शोसल मिडियाले गर्दा पुस्तकमा बिक्रीमा केही कमी आयो । तर, त्यसले पठन संस्कृतिलाई नै चाहिँ असर गरेको छैन । साहित्यिक कृतिहरु बिक्री कम हुन थाल्यो भन्दैमा शोसल मिडियाको प्रभाव सकरात्मक छ किनकि, कवि, लेखक तथा साहित्यकारहरुले अनलाइन र शोसल मिडियामार्फत आफ्नो कृतिको बजार प्रवद्र्धन गर्न लेखकहरुलाई सजिलो भएको छ ।’
हालै प्रज्ञा प्रतिष्ठानले गरेको बृहत्त पुस्तक प्रदर्शनीको उदाहरण दिँदै कवि लुमुम्बुले भने, ‘प्रज्ञाको पुस्तक प्रदर्शनीमा विगतका वर्षहरुकै तुलनामा पुस्तक बिक्री भए ।’ उनका अनुसार पछिल्लो समय आख्यानबाहेक, दर्शन, संस्कृति र इतिहासबारे लेखिएका पुस्तकहरुको बिक्रीमा कुनै कमी आएको छैन । कुनैबेला पाठक उपन्यास रुचाउँथे, तर पछिल्लो समय संस्कृति र इतिहासका पुस्तकहरुमा समेत उनीहरुको चासो बढ्न थालेको लुमुम्बुले बताए । तर, सबैभन्दा बढी लेखिने साहित्यिक विधा कवितामा भने पाठकको चासो त्यति देखिँदैन । जो कविता साहित्य रुचाउँछ, उ साहित्यको गम्भीर पाठक हुने लेखकहरुको बुझाइ छ । दृष्टिबाट