डिबी खड्का
बिहान चिया खाँदै परिवारसँग बसेर नेपाल टेलिभिजनमा लोकगीत हेर्ने दर्शकले एउटा तीजको गीत आउँदा भने मुन्टो बटार्नुपर्छ । हातमा रिमोट हुनेको च्यानल च्यान्ज गर्न पसिना छुट्छ । किनभने एउटा तीज भाकामा अभिनेत्री शुषमा कार्कीलाई बैंश चढेर वक्षस्थल हल्लाउँदै भनिरहेकी हुन्छिन्,
लाली बैंश छोपेन जामाले
उत्ताउली भइ नभन आमाले
……………………
पिठ्युँमा चिलायो कन्याइदेउन बाइ
http://www.youtube.com/watch?v=Ex0pfsxBL8o
गीतको अर्थ बुझ्न थाल्यो भने अझ पसिना छुट्छ । बैश चढेपछि पिठ्युँमा चिल्याउँछ र ! त्यसैमाथि उनी आफैले उत्ताउली भएको महशुस गर्दै समयले त्यसो गराएको बताएकी छिन् । त्यो गीतकी गायिकालाई बैंशले उत्ताउली बनाएपनि ‘संस्कृति र पर्व’लाई  उत्ताउलिने जमानासँग कुनै सरोकार छैन ।
तीजका गीत भनेर हिट लिष्टका गीत युट्युब सर्रर हेर्ने हो भने (नयाँ पुराना कहिलेका हुन्, त्यो हेर्ने÷सुन्नेलाई मतलब हुँदैन र त्यसैमाथि गीत सक्दो कहिल्यै पुरानो हुनुहुँदैन भन्ने मान्यता राखिन्छ ) ‘के जाती गर्नेलाई भन्दा देख्नेलाई लाज’ भन्ने नेपाली उखानजस्तै प्रमाणित गर्ने तीजे गीतको झरी नै परेको छ । यस्तै तीजको लय भएको अर्काे गीतमा गायिका राधा तिवारी छिल्लिएकी छिन्,
यो मनमा काउकुती लायो
बैंशले आन्दोलन मच्चायो
यी गीतलाई लिएर युट्युबमा एक युवाले गरेको कमेन्टले गीतको हैसियत प्रमाणित गर्छ । उनी लेख्छन्, ‘अर्काे अर्थ नलागोस् गीतको भावनाअनुसार ‘आन्दोलन’ भएपछि लाठीचार्जको जरुरत पर्छ होइन र ।’ गीत लेख्ने र गाउने दुवै सँगै भएको बेला गीतको भावार्थ खुलाउने हो भने लाज मान्नुको बिकल्प होला र ? न्युन मूल्यको चर्चा कमाउनका लागि तीजे गीत लेखक र गायकले सामाजिक मूल्य मान्यतामाथि प्रहार गरिरहेका छन् ।
माइत जान नपाउनुको पीडा, भाइ नहुनका पीर, माइती टाढा हुनका कष्ट र दौतरी माइती आगनमा भेला हुन पाउनुका खुशी साट्ने उपयुक्त माहोल तीज थियो । सबै महिलाले गीतको माध्यामबाट आफ्ना दुःख बिसाउँथे र खुशी साट्थे । भगवान शीवको प्रार्थना गरेर आफ्नो प्रिय पतिजनका दीर्घायुको कामना वा उपयुक्त वर प्राप्त गर्ने आशा बिसाउँथे । ती कुरा पनि तीजका गीतमा रौद्र र भक्तिरसबाट ब्यक्त हुन्थे । यतिबेला अति शृंगारिक रस र वीर रसका तीजे भाकाको बर्चस्व छ । गीतमार्फत् कि ‘पोइ’ खोजिदिन शीवलाई घुर्की लाउछन् कि त बैँशले उन्मुक्त तरुनीहरु छिल्लिरहेका छन् ।
तीजको लय भएका तर आत्मा नभएका गीतहरुले संस्कृतिको मात्रै होइन, सामाजिक मूल्य मान्यता र कानूनकै हुर्मुत लिइरहेका छन् । राधिका हमालले गाएको ‘मलाई हुन मन लाग्यो कान्छी पार्वती’ले बहुविवाह गर्न नपाइने नेपाली कानुनले चुनौती दिएको छ । कुनै कुरालाई सहज ढंगबाट महशुस गराउन गीत÷संगीतको सहारा लिइन्छ । तर, समाज भाँड्ने यस्ता गीतले बजार पिटिरहेका छन् । सञ्चारमाध्याम र राज्य समाज भाँड्ने गीतमा ताली बजाइरहेका छन् ।
अबिबाहिताले चाहिँ एउटा सुन्दर बर पाउँ भनेर ब्रत बस्ने गरेका कहावत् छ । अबिबाहितालाई लक्षित गरेर राजेश खड्काले लेखेको गीतमा तीजका बेला नाँच्ने युवतीको चरित्रमै शंका उत्पन्न हुन्छ ! त्यहाँ भनिएको छ,
मेरो त बिल्ला भो
एउटा छन् बुटवल, एउटा छन् पोखरा
कुनसँग भेट गरौँ दुइटा जिल्ला भो
खानदानी महिलाले तीजलाई गहना प्रदर्शन गर्ने पर्वका रुपमा तीजको दुरुपयोग गरिरहेका छन् । त्यही गलत प्रवृत्तिलाई गीतमार्फत् बढवा दिने गायिकाको पनि कमी छैन । मायालाई सम्पत्तिसँग नदाँज्ने कुरा ‘पुरानो’ बनाउनेहरुको समर्थनमा तीज दिलु गुरुङ सृष्टिको शब्द देवी घर्तिले गाएकी छिन्,
माया पनि आजकाल त जातीविधी गरे
यो तीजमा सुनको चुरा सारी दिन्छन् अरे
घिनघिनाघिनी घिन्, कहिले आउला यस्तो भन्ने दिन
यही आशयलाई समर्थन गर्दै गायिका बिनु तामाङले गीत मार्फत ‘दश हजार पर्ने’ सारीको माग गरेकी छिन् । दश हजार भन्दा कम मासिक आम्दानीमा घरब्यवहार धान्नेको सँख्या धेरै भएको यो मुलुकमा यस्ता गीतले सामाजिक विकृतिको ऐँजेरुमा पानी हालिरहेका छन् । बिकृतिका थप पाटा पनि छन् । तीज भनेको युवतीका लागि नुवाकोटमा हुने गोरुजाँत्रा हो र ? होइन भने किरणबाबु पुनले लेखेको ‘कसको ब्वाइफ्रेन्ड राम्रो, दाजौँ ठिटी हो’ भन्ने गीतको अर्थ के हुन्छ ? प्रदीप अधिकारीले लेखेको ‘अहिलेको तीजमा म जस्तै पोई माग’ जस्ता असभ्य शब्द दिदिबहिनीहरुले कसरी पचाइरहेका छन् र सामाजिक रितिथितीलाई चुनौती दिँदै ‘बाल मतलब भएन बबाल मचाउँछु’ जस्ता गीतले प्रशय किन पाइरहेका छन् ?
जातीय विभेद विरुद्ध पशुपति शर्माले लेखेको तीजको गीत शब्दको प्रयोग राम्रो नभएको भनेर रोक्ने ‘बौद्धिक वर्ग’ले यी गीतका शब्दमा चाहिँ कहाँनेर बौद्धिकता देखेछ ! मनमा पाप नराखेर बोल्दा रोक्नुपर्ने गीत यी होइनन् र ?
(पुनश्चः यो रिपोर्ट डिबी खड्काले अघिल्लो तीजमा तयार पार्नुभएको हो । समयसान्दर्भिक ठह¥याएरु सामान्य हेरफेरसहित यसपटक फेरि प्रकाशित गरेका छौं । सं )