– देवेन्द्र थुम्केली
असार ७ मा कलाकर्मीले बनाएको काष्ठमण्डपको सो चित्रको उद्घाटन नेपाल सरकारका मुख्यसचिव लिलामणि पौड्यालले एक समारोहका बीच नेपाल आर्ट काउन्सिलमा गरे । सो कार्यक्रममा उनले भत्केका सम्पदाको पुनर्निर्माणमा राज्य गम्भीर भएर लाग्ने बताए । पौड्यालले थपे, ‘कलाकारले बनाएको चित्र निकै आकर्षक रहेको छ, यस्ता चित्रले सम्झनालाई झन् ताजा बनाउँछ ।’ चित्र बनाउन संयोजन गरिरहेका कलाकार भिषण राजभण्डारीले भने, ‘लक्ष्मीनरसिंह मल्लको पालामा बनेको यो ऐतिहासिक मन्दिरको भूकम्पका कारण ध्वस्त भयो । त्यसैले पनि हामीले अमूल्य इतिहास बोकेको काष्ठमण्डपको सम्झनामा चित्र कोरेका हौं ।’
काठमाडौं । कलाले सहरको सुन्दरतामा सुगन्ध थप्ने काम गर्छ । कलाविनाको विकास र निर्माणले मानिसलाई आनन्द दिन सक्दैन । मानसिक तनाबबाट मुक्त पाउन कलाको अहम् भूमिका रहन्छ । नेपालमा बैशाख १२ मा गएको भूकम्प र त्यसले निम्ताएको नियास्रो जनजीवनमा थोरै भएपनि न्यानो प्रदान गर्नको लागि बबरमहलको सडकपेटीमा जानुपर्दछ । विगत दुई सातादेखि दुइदर्जन कलाकारले बनाएको काष्ठमाण्डप मन्दिरको चित्रले बाटामा हिड्ने सबैलाई बटुवालाई तान्छ । मल्ल राजा लक्ष्मीनर सिंहले १२ औं शताब्दीमा बनाएको मानिएको काष्ठमण्डप मन्दिर (सत्तल) १२ बैशाखमा आएको विनाशकारी भूकम्पले ध्वस्त बनायो । एउटै रुखको काठ (कल्पवृक्ष) बाट बनेको किंवदन्ती रहेको यो मन्दिरकै नामबाट काठमाडौं रहन गएको मान्यता रहेको छ । भूकम्पपछि ध्वस्त भएको सो मन्दिरलाई पुनर्निर्माण गर्नुपर्ने आवाज आइरहेका बेला ललितकलाकर्मीहरुले बबरमहलको सडकको भित्तामा काष्ठमण्डपको कलात्मक भित्तेचित्र बनाएका छन् ।
विपदमा ललितकलाकर्मीहरुको हातेमालो अभियान अन्तर्गत करिब ३० जना कलाकारले दुईहप्तापछि २५ फिट चौडाई तथा ५४ फिट लम्बाईमा काष्ठमण्डपलाई चिमा उतारेका हुन् । कलाकार भिषण राजभण्डारीको संयोजनमा बनेको सो चित्रमा अर्जुन खालिङ, हरिओम मेहत्ता, सविन तामाङ लगायतका कलाकार सहभागी रहेका थिए ।
सहरका भित्तामा राजनीतिक नाराले रंगिइरहेका बेला कलाकारका विभिन्न समूहले कलात्मक चित्र बनाउँदै सहरका भित्तलाई खुल्ला संग्रहालयको रुपमा चिनाउन अभियाननै थालेका थिए । स्कूले विद्यार्थीदेखि कला क्षेत्रमा लागिपरेका युवाहरुको सक्रियतामा सहरका विभिन्न पर्खाल तथा घरका भित्तामा बनाइएका यस्ता कला (ग्राफिट्टी आर्ट) जसलाई आजकल स्ट्रिट आर्टका रुपमा चिनाइएको हुन्छ ।
नेपालमा ‘ग्राफिट्टी आर्ट’ बनाउने प्रचलन सन् १९६० को दशकबाट सुरु भएको हो । जब काठमाडौंमा हिप्पीहरु आउन थाले तिनीहरुले वसन्तपुरमा रहेका रेष्टुरेन्टका भित्तामा बनाएका चित्रबाट यो कलाको आधुनिक संस्करण नेपालमा सुरु भएको हो । नेपालमा भित्तेचित्र बनाउन प्रचलन परापूर्वकालदेखि सुरु भएको हो । जब मूर्ति तथा वास्तुकलाको आविष्कार भयो त्योसँगै चित्रकलाको पनि सुरुवात् हुन थाल्यो । घर, मठ–मन्दिर, देवल, बिहार, गुम्बा आदिका भित्तामा बनाइने चित्र नै भित्तेचित्र हुन् । हाल मल्लकालमा बनेका भित्तेचित्र पाइएको छ । बनेपाको चण्डेश्वरी मन्दिर, पनौतिको इन्द्रायणी मन्दिर, जयबागेश्वरी मन्दिर, कुमारी घर, कुठु मठ भक्तपुर, पच्पन्नेझ्याले दरबार भक्तपुर आदिमा चारसय बर्षदेखि यताका भित्तेचित्र पाइएका छन् । हुनत नेपालकै मुस्ताङमा १२ औं शताब्दीमा बनेको भित्तेचित्र समेत भेटिएका छन् ।
भित्तेचित्रको सुरुवात् पाषाणयुगदेखि भएको हो । गुफाका भित्तामा बनाइएका चित्र मानिसले बनाएका पहिलो चित्रका रुपमा आजपर्यन्त फ्रान्सको लसकस, एलिरो, एलिफान्टा आदि गुफामा ५–१० हजार वर्ष पुराना चित्र भेटिएका छन् । त्यस्तै अजन्ता गुफामा बनेको दुईहजार वर्ष पुराना चित्रले विश्वमा भित्तेचित्रको ऐतिहासिक परिवेशलाई कलात्मक रुपमा चिनाउन सकेका छन् ।
असार ७ मा कलाकर्मीले बनाएको काष्ठमण्डपको सो चित्रको उद्घाटन नेपाल सरकारका मुख्यसचिव लिलामणि पौड्यालले एक समारोहका बीच नेपाल आर्ट काउन्सिलमा गरे । सो कार्यक्रममा उनले भत्केका सम्पदाको पुनर्निर्माणमा राज्य गम्भीर भएर लाग्ने बताए । पौड्यालले थपे, ‘कलाकारले बनाएको चित्र निकै आकर्षक रहेको छ, यस्ता चित्रले सम्झनालाई झन् ताजा बनाउँछ ।’ चित्र बनाउन संयोजन गरिरहेका कलाकार भिषण राजभण्डारीले भने, ‘लक्ष्मीनरसिंह मल्लको पालामा बनेको यो ऐतिहासिक मन्दिरको भूकम्पका कारण ध्वस्त भयो । त्यसैले पनि हामीले अमूल्य इतिहास बोकेको काष्ठमण्डपको सम्झनामा चित्र कोरेका हौं ।’
सो कार्यक्रममा हिरन श्रेष्ठ, किरण श्रेष्ठ र कुशल श्रेष्ठले बनाएको चार मिनेटको ‘सट डकुमेन्ट्री’ समेत देखाइएको थियो । भूकम्पको कहरले तहसनहस बनाएको नेपालमा सो भित्तेचित्रको महत्वसँगै सकारात्मक ढंगले सन्देश दिने डकुमेन्ट्री ‘वि विल राइज अगेन’ मा जतिसुकै ठूलो बिपद आइलागे पनि नेपाली एकजुट भएर सामना गर्न सक्छौं सन्देश रहेको छ ।
कार्यक्रममा अभियानका अभियान्ता नरेन्द्रबहादुर श्रेष्ठले कला र सम्पदा जोगाउन राज्य गम्भीर बन्ुपर्ने बताए । उनले थपे, ‘कलाकार सधै कलाका माध्यमबाट राष्ट्रलाई चिनाउन अग्रसर रहेका छन् । राज्यले ध्वस्त संरचना बनाउन अब कलाकारसँग सहकार्य गरेर काम गरे छिट्टै सम्पदा पुनर्निर्माणले गति लिन सक्छ ।’ त्यस्तै हातेमालो अभियानका अर्का अभियान्ता रमेश खनालले विपदलाई अवसरमा बदल्न सबै पक्ष जागरुक भएर लाग्नुपर्ने बताए । अभियानका मुख्य संयोजक शान्त कुमार राईले नेपालका सम्पदालाई जोगाई हाम्रो गौरवपूर्ण इतिहासको विरासत धान्न सरकारले गम्भीर रुपमा ध्यान दिनुपर्ने बताए ।
