डा. प्रदीप भट्टराई

समाचारको संसारमा एउटा प्रचलित भनाइ छ, कि समाचार हुन्छ, कि बनाइन्छ । भएको होस् या बनाइएको जे भए पनि कुनै पनि समाचारलाई विस्थापित गर्न त्योभन्दा नयाँ र महत्वपूर्ण समाचारको आवश्यकता पर्छ । त्यसका लागि नयाँ समाचारमा बज जरुरी हुन्छ । बजले नै समाचारको महत्व र आयु निर्धारण गर्छ ।
नेपाली मिडिया पछिल्लो समय कलाकार श्रीकृष्ण श्रेष्ठमय भएको छ । अर्थात्, उनको निधनको समाचारले नेपाली मिडियामा ठुलो बज हानेको छ । एक सेलिब्रिटी श्रीकृष्ण अर्की सेलिब्रिटी श्वेता खड्कासँग जोडी बाँधिएर हनिमुन गएकै बेला श्रीको असामयिक तर स्वभाविक निधन भएको थियो । अनि त्यति नै बेला यो जोडीले अन स्क्रिन रोमान्स गरेको अन्तिम चलचित्र कोहिनुर पनि रिलिजमा थियो । अनेक जोडले कोण बनाएको बेला श्रीकृष्ण समाचारले बज त हान्ने नै भयो । त्यसमा पनि सरकारले पहिलोपटक एक कलाकारलाई राष्ट्रिय सम्मान नै दियो । नेपालको इतिहासमा यसअघि कुनै पनि कलाकारले यस किसिमको राष्ट्रिय सम्मान नै नपाएको सन्दर्भमा यो आफैंमा एक दुर्लभ परिघटना बन्यो । यसै क्रममा सफ्ट सेल कपीमा एड्भोटरियल र इन्फोमर्सियल्सको बाढी नै आयो, श्रीकृष्णलाई सच्चा श्रद्धाञ्जली दिन चलचित्र कोहिनुर हेरौं । त्यसपछि त के चाहियो र ?, नेपाली चलचित्रका सबै व्यावसायिक कीर्तिमान भंग गर्दै कोहिनुरले आफ्नो साम्राज्य जमायो । एकैदिनमा ९७ लाख, ८० लाखको व्यापारका समाचार बने । समाचारमाथि समाचार आफैंमा यो एक किसिमको अचम्भित पार्ने खालको समाचार श्रृंखला थियो ।
श्रीकृष्णको निधन र कोहिनुरको व्यापारले बज हानिरहेको यतिबेला मेरा मनमा श्रीप्रति श्रद्धा छ, श्वेताप्रति समवेदना छ । अनि छ कोहिनुरको व्यापारिक सफलताका लागि वधाइ पनि । तर, यससँगै केही प्रश्नहरू पनि फालिम लागेका छन् । हुन त यतिबेला यी प्रश्नहरू जायज हुन् या नाजायज, त्यो भन्न सजिलो छैन । संवेदनशील घडीमा यस्ता प्रश्नहरू हाम्रो समाजको सनातनमा जच्छन् या जच्दैनन्, त्यो छुट्याउन गाह्रो छ । विलोममा अनि अप्रिय नै सही, यस्ता प्रश्नहरू उठ्नुपर्छ । जति बेला पायो त्यतिबेला उठाएर के अर्थ ? यस्तै सन्दर्भमा त उठ्ने हुन् यस्ता प्रश्नहरू । अनि, यस्तै बेला त तिनीहरूको उत्तर खोजिने पनि । यो पंक्तिकारको अभिष्ट त्यति मात्र हो । यसमा कसैको भावना या समवेदनामा खेल्ने कुनै जोड र कोण नै छैन ।
मेरो मनमा उब्जेको पहिलो प्रश्न हो, राष्ट्रिय सम्मानको मापदण्ड के ? श्री एक लोकप्रिय कलाकार हुन्, यसमा दुई मत छैन । उनले सम्मान पाउनुपर्छ, यसमा पनि दुई मत छैन । तर, मुलुकको राष्ट्रिय झण्डा नै झुकाउने गरेर श्रीले यो मुलुकका लागि के गरे ? अन्य क्षेत्रकाले त आफैं जान्ने कुरा पनि भएन, हामी यही क्षेत्रकाले भावनामा बगेर हैन, वस्तुनिष्ठ भएर भनी दिनुपर्छ । उनले गरेको भनेको नेपाली चलचित्रमा अभिनय हो । यो संख्या तीसको हाराहारीमा होला । उनले बनाएको भनेको चलचित्र हो, यो संख्या दुई छ । के यही नै राष्ट्रिय सम्मान पाउने मापदण्ड हो ? हो भने, ठीक छ । तर, यसो गर्दा श्रीजस्तै योगदान गरेका कलाकारले राष्ट्रिय सम्मान पाउने कि नपाउने? पाउँने हो भने यो संख्या चलचित्रका विविध विधामा गरेर पाँचसय नाध्ला । यो संख्या कलाका अन्य फाँटमा जोड्दा दुई हजार उकालो लाग्ला । उनीहरू सबैलाई दिनुपऱ्यो । अझ राष्ट्रिय सम्मान कला क्षेत्रलाई मात्र काँखी च्यापेर दिने कुरा भएन, राष्ट्रका विविध फाँटमा योगदान दिने सबैलाई दिनुपर्‍यो । यसो गर्दा त्यो संख्या १० हजार त पक्कै हुन्छ । अब के ती सबैलाई राष्ट्रिय सम्मान दिने ? के यो सम्भव छ? त्यसैले राष्ट्रिय सम्मानको मापदण्ड बनाइनु पर्छ । यसलाई लहड या भावनामा बगेर दिइने सामान्य लेनदेनको विषय बनाइनु हुन्न, वीर शहीदहरूको रगतले सिञ्चेको राष्ट्रिय झण्डा ओढाइने र झुकाइने कुरा हो यो । ल अहिले त श्रीकृष्ण यसका लागि योग्य पनि थिए रे, मापदण्ड नहुँदा सधैभरि यस्तो विवेकसम्मत निर्णय होला पनि त भन्न सकिन्न ।
यसैसँग केही सन्दर्भहरू पनि जोड्न सकिन्छ । जस्तो कि , केही समयअघि नेपालमा बनेको पहिलो चलचित्र आमाका नायक शिवशंकर, नेपाली चलचित्रकी आमाका रुपमा चिनिने शान्ति मास्के, नेपाली चलचित्रका वाघ बूढा प्रकाश थापा, नेपाली चलचित्रमा द्वन्द भित्राउने गोपाल भुटानी अनि मेक अप भित्राउने शाम्भा पाटिलको निधन भयो । उनीहरूको योगदान नेपाली चलचित्रमा कोही पनि कम मान्न सक्दैन । तर उनीहरू राष्ट्रिय सम्मानका लागि योग्य ठहरिएनन् । चलचित्रको मात्र कुरा भएन, संगीत क्षेत्रका हस्तीहरू नारायणगोपाल, गोपाल योञ्जन, तारादेवी, कोइलीदेवी, फत्तेमान आदि पनि यो संसारमा रहेनन् । वस्तुनिष्ठ भएर भन्ने हो भने संगीतमार्फत् उनीहरूको योगदानलाई कसैले कम भन्न नै सक्दैन । तर पनि उनीहरू राष्ट्रिय सम्मानका लागि योग्य ठानिएनन् ।
प्रश्न फेरि पनि योगदान कसको बढी या घटी भन्ने हैन ? राष्ट्रिय सम्मानको मापदण्ड के भन्ने हो ? हामीले त्यसको लागि नीतिगत छिनोफानो नै गर्न जरुरी छ । जसले गर्दा को त्यसका लागि योग्य हुने र को नहुने भन्ने कुराको पूर्व जानकारी होस् र जनताले संविधानत: पाउने सुसूचनाको अधिकार पाउन सकुन् । अन्यथा, कसैलाई खुशी पार्ने नाममा लहडको भरमा निर्णय गरेर राष्ट्रलाई बोझ थप्नु हुँदैन ।
यसो भन्दा कतिलाई लाग्न सक्छ, यो त विरोध भयो । प्रश्न विरोध या समर्थनको हुँदै हैन । प्रश्न पद्धतिको हो, प्रणालीको हो । र, प्रश्न कसैलाई सम्मान गर्ने नाममा कसैको अपमान गर्न हुदैन भन्ने सिद्धान्तको पनि हो । प्रश्न, राष्ट्रिय सम्मानकै गरीमाको पनि हो । श्रीकृष्णको सन्दर्भ परेकाले सन्दर्भवस उठेको हो । र, यसो भन्नु उनको अपमान हैन, सम्मान हो ।
ठीक छ, मुलुकका लागि योगदान दिने जो कोहीलाई पनि राष्ट्रिय सम्मान दिनुपर्छ । तर, त्यसका लागि एउटा पद्धति त चाहियो नि । जस्तो कि नेशननल अवार्ड पाएको व्यक्ति या कुनै संस्थाको सिफारिसमा सरकारले नै उल्लेखनीय योगदान पुऱ्याएको व्यक्तित्वका रुपमा मान्यता पाएको व्यक्ति या कुनै ऐतिहासिक योगदान गरेको व्यक्ति या कुनै निश्चित संख्याभन्दा बढी चलचित्र खेलेको व्यक्ति । त्यसो भयो भने न्याय हुन्छ अन्यथा बोली दिने भयो भने पाउँने र त्यस्तो नहुँदा नपाउने एक किसिमको अराजकता सिर्जना हुन्छ । त्यसो भयो भने श्रीले पाएको सम्मानको औचित्य र उपादेयतामाथि पनि प्रश्न उठ्न सक्छ । शोकको यति बेला नउठ्ला, तर उनकै स्तरको अन्य कलाकारले नपाउँदा पनि उठ्छ नै । पद्धति नबसाल्ने हो भने अरुले पाउलान् भन्ने आधार पनि केही छैन ।
मेरो मनमा फालिम लागेको दोस्रो प्रश्न हो, के कलाकारले राष्ट्रको तर्फबाट सम्मान पाउन मर्नु नै पर्ने हो ? यो मुलुकमा खासमा सम्मानको परम्परा नै छैन भने पनि हुन्छ । राम्राभन्दा पनि हाम्रालाई बिना पद्धति र मापदण्ड सम्मानित गरिन्छ यहाँ । त्यसो गर्दा सम्मानका असली हकदारको अपमान भैरहेको हुन्छ भन्ने सामान्य हेक्का पनि राखिदैन । प्रश्न कलाकारको हो, नेपालमा कलाकारलाई राष्ट्रका गहनाका रुपमा लिइने र गहनाजस्तै चाँहिदा लगाउने नचाँहिदा फुकालेर फाल्ने गरिन्छ यहाँ । श्रीकृष्णले बाँच्दा त्यति सम्मान पाएका थिए त ? थिएनन्, त्यसैले नेपालमा कलाकारले सम्मान पाउँ मर्नु नै पर्ने हो कि जस्तो छ । अझ, मरेर मात्र पनि पुग्दो रहेनछ , सत्तामा आफ्ना मान्छे हुनुपर्ने र त्यसका लागि लविंग गरिदिने मानिस पनि चाहिने रहेछ । प्रकाश थापा र श्रीकृष्णको मृत्यु अनि प्राप्त सम्मानलाई दाँज्दा थाहा भैहाल्छ यथार्थ । त्यसका लागि टाढा जानै पर्दैन ।
मेरो मनमा उब्जेको अर्को प्रश्न छ, चलचित्र चल्न पनि कलाकारले मर्नु नै पर्ने हो कि ? श्रीकृष्ण अभिनित अन्तिम चलचित्र कोहिनुरको ओपनिंग राम्रो थिएन । तर, जब श्रीकृष्णको निधन भयो, त्यसपछि यो चलचित्र हेर्नेको बाढी आयो । यति सम्म कि, चलचित्रले सारा ब्यापारिक कीर्तिमान नै भंग गरिदियो । यसले एउटा प्रश्न उब्जायो, के चलचित्र चल्न पनि कलाकारले मरिदिनु नै पर्ने हो ?
हरेक सन्दर्भमा केही प्रश्नहरू जन्मन्छन् । यसो हुनु स्वभाविक पनि हो । तर, यस्तो बेला उब्जने कतिपय प्रश्नहरू अप्रिय र संवेदनशील हुने भएकाले सामान्यत: सार्वजनिक हुँदैनन् । जे होस्, श्रीको निधनसँगै नेपाली चलचित्र क्षेत्रमा केही नयाँ परम्परा सुरु भएको छ र यससँगै उब्जेका केही जायज प्रश्नहरूले सम्वोधनको अपेक्षा पनि गरिरहेका छन् । तर, दुर्भाग्य हामी यस्ता प्रश्नहरूलाई कार्पेट मुनिको धुलो बनाइदिन्छौं । जब मुनि धुलो र माथि कार्पेट हुन्छ, त्यस्तो बेला कुनै घनले पनि समाचारको बज हान्न सक्दैन ।